ویکی‌ایرانیان:آشنایی با ویکی‌ایرانیان
در بیان تعریف هویت گفته‌اند آن چیزی است که فرد یا گروهی را از غیر آن متمایز می‌کند. چنین ویژگی‌ها و مشخصاتی، مستقل از آن‌که جنبۀ فردی داشته باشند (مانند خصلت‌های شخصیتی و روانی) یا اجتماعی (مانند خصوصیات فرهنگی و ملی)، همگی برپایۀ سوابق تاریخیِ فردی (خانوادگی، تربیت اوان کودکی و...) یا اجتماعی بنا می‌شوند. لذا، اساساً هویت پدیده‌ای است که نسبت وثیقی با تاریخ دارد.
عناصر هویت‌ساز تاریخ، بیش از هر چیز دیگری، شخصیت‌های برگزیده و برجستۀ تاریخ زندگی یک خانواده، یک محله، یک شهر و ملت و یا حتی یک تمدن بزرگ هستند. در ابعاد ملی، توجه به سرگذشت یک ملت در طول تاریخ، درکنار عناصر دیگری چون تبار، زبان و دین مشترک، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر سازندۀ هویت ملی مورد توجه قرار گرفته است. برای نمونه، با شکل‌گیری دولت‌های مطلقۀ مدرن در اروپا، برنامۀ آموزش عمومی کودکان و نوجوانان با محوریت دروسی مانند زبان و ادبیات رسمی و تاریخ ملی با هدف «ملت‌سازی» در دستور کار این دولت‌ها قرار گرفت.
هویت ملی امروز ما ایرانیان، در گذر از مسیر پرفراز و نشیب تاریخ درازدامن ایران عزیز، به‌شکلِ ترکیبی درهم‌تنیده از عناصر ایرانی، اسلامی و انقلابی صورت بسته است.
- عناصر انقلابی این هویت ملی، حاصل ظهور شخصیت‌های مبارز و مجاهد طی بیش از یکصد و پنجاه سال (کمابیش از زمان نهضت تحریم تنباکو و نهضت مشروطیت) و خصوصاً طی حوادث مرتبط با انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و استمرار جریان «مقاومت» در اشکال نوینی چون دفاع از حرم مقدس اهل‌بیت(ع) در عراق و سوریه و... است که طیف وسیعی از اصناف و گروه‌ها همچون روحانیان، مجاهدان، سیاست‌مداران، اهالی ادب و فرهنگ و هنر، دانشمندان و متخصصان، خیران و... را شامل می‌شود. عناصر انقلابی هویت ملی ایرانیان، اگرچه حاصل دوران تاریخی کوتاه‌تری به نسبت عناصر اسلامی و ایرانی است، اما به‌دلیل قرابت زمانی و تأثیر گسترده بر زندگی آحاد ایرانیان، اهمیت بسیار زیادی در شکل‌گیری هویت ملی ما داشته و دارد. بل‌که با اندکی تسامح می‌توان گفت که حتی عناصر اسلامی و ایرانی هویت ما نیز، از منظر ارزش‌های انقلابی بازخوانی و بازتعریف می‌شود.
- عناصر اسلامی هویت ملی ایرانیان، حاصل انباشت میراث فرهنگی و تمدنی در پهنۀ گستردۀ تمدن اسلامی (از اندلس و مغرب اسلامی تا اندونزی) با تأکید بر نقش پررنگ ایرانیان مسلمان در این پهنۀ تمدنی، طی بیش از چهارده قرن گذشته است. اصناف و گروه‌هایی که در این دوره بیشترین تأثیر را بر هویت ملی ایرانیان بر جای گذاشته‌اند، شامل روحانیان، پادشاهان، ادیبان و هنرمندان، دانشمندان و برخی از سرداران و دولت‌مردان برجسته هستند. لازم به ذکر است که از اواخر دوران قاجار و خصوصاً در دوران پهلوی‌ها، گروهی از روشن‌فکران غرب‌گرا یا ملی‌گرا (به‌اصطلاح) تلاش کردند از طریق ایجاد یک دوگانۀ متضاد میان عناصر ایرانی و اسلامیِ هویت ملی ایرانیان مسلمان، گناه همۀ عقب‌ماندگی‌های تمدنی را، خصوصاً در ابعاد علمی و فناورانه، به گردن عناصر اسلامیِ هویت ملی ایرانیان بار کنند. از این گروه، عده‌ای راه چاره را غربی شدن از فرق سر تا نوک پا می‌دانستند و گروهی دیگر خیال بازگشت به دوران ایران پیش از اسلام را در سر می پروراندند. شکل‌گیری نهضت اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی(رضوان‌الله تعالی علیه) - که همچون بسیاری دیگر از متفکران جهان اسلام در یکی دو قرن اخیر، راه چارۀ این عقب‌ماندگی را «بازگشت به خویشتن» و احیای دوبارۀ ارزش‌های اصیل اسلامی می‌دانستند - و پیروزی انقلاب اسلامی، به دوران یکه‌تازی و میدان‌داری پیروان این تفکر پایان داد.
- سرانجام، عناصر ایرانیِ هویت ملی ایرانیان، نتیجۀ تجمیع اندوخته‌های فرهنگی و تمدنی در گسترۀ جغرافیایی فلات ایران (که بخش‌های مهم و پهناوری از آن، امروزه بیرون از قلمرو سرزمینی ایران واقع هستند) در طول نزدیک به هفت‌هزار سال حیات و تمدن بشری در این فلات است. ذکر این نکته نیز مفید است که در سیاست باستان‌گرای دوران پهلوی، تاریخ ایران عمدتاً در محدودۀ دوران دوهزار و پانصدساله، یعنی از زمان به قدرت رسیدن هخامنشیان در ایران به بعد، آن هم در نسبت با مفهوم «شاهنشاهی» مورد توجه قرار می‌گرفت؛ حال آن‌که هخامنشیان (و در نگاهی وسیع‌تر، مهاجران آریایی فلات ایران) در زمان حیات و اقتدار خود، میراث‌دار تمدن‌های دیرینه و غنی اقوام ماقبل آریایی فلات ایران بودند که فاصلۀ زمانی دوران حیاتشان با شاهان هخامنشی، بیشتر از فاصلۀ هخامنشیان با ما بوده است! در میان شخصیت‌های هویت‌ساز ایران پیش از اسلام - که از اصناف و گروه‌هایی چون شاهان، سرداران، دانشمندان، ادیبان و هنرمندان هستند - شخصیت‌های اسطوره‌ای و افسانه‌ای نیز حضور دارند که تا یکی دو قرن پیش، داستان‌های حماسی زندگی آنان در روایت شرقی تاریخ ایران، به‌جای روایت امروزین تاریخ ایران نشسته بود. از جمله، با مراجعه به شاه‌نامۀ فردوسی، مشاهده می‌کنیم که رویت تاریخ ایران بویژه پیش از دوران ساسانیان، عمیقاً آمیخته با افسانه‌ها و اسطوره‌هاست.
تهیۀ فهرستی از مهم‌ترین شخصیت‌های هویت‌ساز ایرانی، با توجه به آن‌چه در فراز آغازین این یادداشت آمد، امری است سهل و متمنع؛ چرا که از یک سو همۀ ما دست‌کم نامی از این شخصیت‌ها شنیده‌ایم، حتی اگر اطلاع زیادی از زمانه و زندگی آنها نداشته باشیم. اما از سوی دیگر، اگر خودمان را مقید به انتخاب تعداد محدودی (مثلاً ۵۰۰ نفر) بدانیم و بخواهیم سهمی عادلانه به همۀ اقشار اجتماعی و اعصار تاریخی و اقوام گوناگون ایرانی بدهیم، هر فهرستی قابل نقد و اشکال خواهد بود. به هر روی، در این مجموعه تلاش شده است فهرستی شامل حدود ۴۷۰ نفر از شخصیت‌های هویت‌ساز ایرانی به دست داده شود در معرفی هریک از ایشان نیز، با رعایت نهایت اختصار، اهم نکات دانسته دربارۀ او گردآوری و سازمان‌دهی شود.
برای سازمان‌دهی مناسب مطالب گردآوری‌شده، دنباله‌ای از چند پرسش قابل طرح دربارۀ اکثر قریب‌به‌اتفاق این شخصیت‌ها که نمایانگر جنبه‌های مختلف شخصیت، سرگذشت و کارنامۀ ایشان باشد، تهیه شد. برخی از این پرسش‌ها از جمله «علت برجستگی در تمدن ایرانی.اسلامی» و «دست‌آوردهای شاخص در زندگی» عمدتاً ناظر به کارنامۀ شخصیت‌های هویت‌ساز و برخی دیگر مانند «چگونگی گذران دوران کودکی و جوانی» و «چگونگی گذران دوران میان‌سالی و پختگی» بیشتر ناظر به مراحل تکوین شخصیت و سرگذشت آنها بود. در بخش سوم پرسش‌ها، ذیل سه عنوان «قول برگزیده از زبان شخصیت»، «قول برگزیده راجع به شخصیت» و «نظر امام و رهبری راجع به شخصیت»، تلاش شده است جمع‌بندی و ارزیابی کوتاه و مجملی از مجموعۀ خصوصیات شخصیتی، سرگذشت و کارنامۀ هریک از این افراد به دست خواننده داده شود.
پیداست که معرفی یک شخصیت برجسته در قالب چند پرسش و در کسری از یک رویۀ کاغذ، در ذات خود مبتنی بر فروکاستن ابعاد گستردۀ حیات او و محصولات ملموس یا غیرملموس منتج از تلاش‌های او در قالب کلماتی اندک است. بر این اساس، شناخت یک شخصیت تاریخی هویت‌ساز با بسنده کردن به چنین چکیده‌ای، ابداً قابل قبول نیست. اما مرور سریع این شرح‌حال‌های مختصر، ضمن آن‌که می‌تواند تصویری تمام‌نما از گسترۀ پهناور هویت ملی ما ایرانیان و چهره‌های مؤثر بر شکل‌گیری آن به دست خواننده بدهد، سرنخ کارآمدی است که هر خوانندۀ جویای آگاهی بیشتری را به‌سوی مطالعۀ آثار متعدد پژوهشی یا ادبی یا سینمایی و... پدیدآمده راجع به شخصیت مورد نظر سوق می‌دهد.
امید است خوانندگان فرهیختۀ این مجموعه، در کاستی‌‌های موجود در این گزارش مختصر شرح‌حال چهره‌های هویت‌ساز تاریخ ایران به دیدۀ کرامت بنگرند و پدیدآورندگان را از نقدها و ارشادات عالمانۀ خویش بهره‌مند سازند.